Шамкирский говор
Шамкирский говор (азерб. Şəmkir şivəsi) — говор азербайджанского языка, входящий в западную группу диалектов, распространён на территории Шамкирского и Товузского районов Азербайджана[1].
КлассификацияПравить
Говоры Шамкирского района по своим фонетическим, морфологическим и лексическим особенностям делятся на несколько зон. Первая зона охватывает селения Делляр, Делляр-Джеир[az], Дашбулаг[az], Делляр-Джирдахан, Гапанлы[az], Чапарлы[az], Кечили[az], Гараджамирли, Ениабад[az], Хулуф[az] и другие и называется Деллярской зоной[2]. Во вторую входят Сейфали[az], Махмудлу, Маф[az] и другие[3]. Третья включает сёла Дуярли, Заям, Заям-Джирдахан, Шиштепе, Ирмашлы, Морул[az], Шеидлер[az], Хаджиалылар[az][4].
СтруктураПравить
МорфологияПравить
В Деллярской зоне настоящее время глагола имеет аффиксы -er/-or/-ör и личные аффиксы -am/-əm (первое лицо единственного числа), -ıx/-iẋ/-ux/-üẋ (первое лицо множественного числа), -saŋ/-səŋ (второе лицо единственного числа), -sıŋız/-siŋiz/-suŋuz/-süŋüz (второе лицо множественного числа), -lar/-lər (третье лицо множественного числа), иногда и без этого аффикса, например: açeram, bilerəm duroram, tüşörəm, baxerıx, gederiẋ, pusorux, güdörüẋ, çalersan, piçersəŋ, atersıŋız, əzersiŋiz, doyorsuŋuz, üşüyörsüŋüz, sater, üzör, qoşor, yığellar, içellər, döyöllər, uçollar. Аффиксы настоящего времени Деллярской зоны -er/-or/-ör употребляются в трех вариантах, что связано с сингармонией гласных. Под влиянием устойчивого сингармонизма шамкирских говоров, гласный o в аффиксах глаголов настоящего времени превращается в тот же или близкий знаменатель гласных того же глагола. Таким образом, гласные ü в слове tüş, а в слове aç, e в слове keç, u в слове dur, превращают гласный звук o в аффиксе в свой знаменатель[2].
Употребление в говорах Шамкира l вместо согласного r в аффиксе третьего лица множественного числа в настоящем времени является результатом регрессивной ассимиляции, например: baxellar, durollar. Известно, что в литературном языке глаголы оканчивающиеся гласным звуком, перед аффиксом настоящего времени принимают согласный звук y: başlayıram, işleyirəm. В Деллярской же зоне шамкирских говоров глаголы с конечными гласными и в форме настоящего времени употребляются иногда без так называемого соединительного y: otdor, işder, gözdör, arıtder. Редуцировались и конечные широкие гласные a, ə в глаголах. Это явление вызвано под влиянием временных аффиксов. В редких случаях между глаголами и временным аффиксом вклинивается согласный y: işdeyir/işdiyer, saxlıyer, qoruyor. Как и в других диалектах и говорах азербайджанского языка перед согласным y широкий гласный a сужается и переходит в узкий ı или y, гласный же ə — в i или ü. Временами согласный y между глаголом с конечным гласным и аффиксом настоящего времени отпадает; гласный аффикса при этом произносится как долгий, присоединяя к себе артикуляционно последний гласный глагола: qatdēram, bətdēram, oddōrsaŋ, çütdõr, saxlēr. Отрицательный аспект настоящего времени образуется путем прибавления согласного между глаголом и аффиксом времени: aşmer, tutmorsaŋ, üyütmör. Однако это характерно не для всех глаголов. В глаголах с конечным открытым гласным в отрицательном аспекте последние гласные не претерпевают фонетических изменений: işdəmirəm, bəzəmirsəŋ, yaramer[3].
В Сейфалинской зоне, Дуярли и ряде других селений Шамкирского района форма на стоящего времени не отличается от литературного языка, однако глаголы с конечным сонорным, наряду с формой настоящего времени в литературном языке, имеют ещё ассимилятивную форму в первом лице единственного и множественного числа например: -ram/-rəm, -nam/-nəm, -lam/-ləm, -rıx/-riẋ/-ruẋ/-rüẋ, -lıx/-liẋ/-lux/-lüẋ, -nıx/-niẋ/-nux/-nüẋ: yannam, dinnəm, geyinnəm, qırram, gətirrəm, uçurram, allam, billəm, seçilləm, dolannıx, gəzinniẋ, geyinniẋ, qırrıx, gətirriẋ, uçurrux, döşürürüẋ[3]. Различие между этими глаголами с формой неопределенного будущего времени от этих же глаголов заключается лишь в том, что в первом случае ударение падает на последний слог, во втором — на первый[4].
В Заямской зоне односложные глаголы с конечным сонорным настоящего времени в третьем лице единственного числа образуются в отличие от литературного языка путем удвоения конечного сонорного и аффикса настоящего времени без r: qannı, dinni, donnu, allı, gəlli, dollu, böllü, yarrı, dərri, vurru, görrü. Эта особенность встречается и в селении Ашагы Айыблы[az] Товузского района. Глаголы с конечным гласным образуют настоящее время при помощи элемента r; в них отсутствует соединительный y и конечный открытый гласный произносится как закрытый, например: oxur, başdır, işdir, otdur, gəlir, qaşıram, kürürsən. Эта особенность встречается и в произведениях шаха Исмаила Хатаи и Мирзы Фатали Ахундзаде[4]. В шамкирском говоре также слова, оканчивающиеся на гласную в активной форме существительного, принимают аффикс -yı/-yi: qapıyı, dəriyi, quzuyu, sürüyü, qonşuyu, kişiyi[5].
ЛексикаПравить
В шамкирском говоре употребляются слова, не встречающиеся в других диалектах и говорах, например cağıldamax (бушевать, относиться к рекам)[6], qaroy (слепой)[7], и şırğa (украшение, наряд)[8], а также имеющие идентичное или иное значение в других регионах, например: daldey (укрытое место)[9], aba (мама)[10], bağır (лёгкие)[11], dam (сарай, хлев)[12], axça (чешуя)[13], ağ (середина штанов)[14], məs (обувь из хрома)[15], pazı (свекла)[16], diri (недоваренный)[17], qıvrağ (быстро)[18], ağırramax (почетно встретить)[19], arıtdamax (чистый), aşırmax (разнести)[20], çağırmax (говорить, рассказывать)[21], qafsamax (захватить)[22], sinməẋ (укрываться)[23], somutmax (замереть)[24], qanıx (кровожадный, бешеная [собака])[25], düẋçə(конусообразная пряжа, снятая, с прялки)[26], döşürməẋ (собирать)[27], səyriməẋ (кудахтать)[28]
ПримерыПравить
Сказка на шамкирском говоре | На литературном языке | Аудиоверсия |
---|---|---|
Biri varıymış, biri yoxuymuş, bir kişi, bir arvat varıymış. Buların Zeynaf addı bir qızı, Əhməd addı da bir oğlu varıymış. Bir gün kişi axşam yiməyinə ət alır. Əti pişiẋ yīr. Arvat döşünün birini kəsir axşama pişirir. Axşam əti yə̃ndə görüllər ət çox şirindi. Kişi arvadınnan küjnən ətin niyə şirin olmağını xavar alır. Arvat əti pişiẋ yidiyini dēf, döşünü kəsif pişirdiyini söylüyüf. Kişi dēr kin: — Onda gəl uşaxlarmızı kəsəẋ yə̃ẋ. Zeynaf munu eşidif qardaşınnan qaçıllar. Yolda Əhməd susunnan yanır, artdan su işməẋ isdīr. Bayışsı dēr: — İşsən qoyun olarsan.
Belə-belə üş-dörd arx keçillər. Gədə ussuyuf axırımcı artdan su içir. Bircə qırıx aŋarı getməmişdi kin, haman sāt cŭr olur. Gedif bir çinara irasd olullar. Qız çinara dēr kin: — Əyil, çinarım əyil, saŋa müşgül işim cüşüfdü. Çinar əyilir, bajı-qardaş orya çıxıllar. Əhməd cŭr ola-ola hər gün oy oyluyurdu. Gənə bir gün o, oy ētmişdi. Paççahın oğlu atını sulamağa ə̃ləndə çinarın başında gün tək işıldayan Zeynabı görüf ona gözə çüşdü. Əmbə ağaca çıxammadı. Ələçi kəsilif vardı yetdi. Bir hiyləgar qarf tapıf qızı gətirməyi ona tafşırdı. Qarı dedi kin: — Mən getmiyəjəm, əmbə pışqıçı yolla, ağacı pışqılasın. Bu hiylə baş tutmadı. Munnan sōra qarı ağacın divinə qazan aparıf altda üş-dört tısvağa qoydu. Tısvağalar qaçanda qız ağaşdan çüsüf qazanın altda daş qoydu. Munu pusan paççahın oğlu qızı atın tərkinə çəkif apardı. Cŭr Əhməd gələndə görür kün, bayışsı yoxdu. Ələşsiz qalıf bayışsını axdarıf tafdı. Munnan sōra bayışsıiyildə yaşayır. Bir gün qaravaşı Fatmıynan paltar yumağa edir. Fatma itəliyif Zeynabı dəriyə salır. Özü də onun paltarını geyif öyə qayıdır. Gejəsinə paççahın oğlunnan yatır. Zeynaf həmişə saşdarın gədənin başının altda qoyurmuş, əmbə beyjə gədə görür kün, qız saşdarını onun altda qoymuyuf. Gədə deyir kin: — Bējə saşdarını niyə başımın altda qoymadın. Keçəl qız bijdiynən isdaxdı dēr. Savah gejdənnən Fatma özünü azzarılığa vuruf dēr kin, maŋa cŭr əti olmasa, ölərəm. Canımın canı çıxsın, qardaşımı kəsin yīm. Camahat Əhmədi kəsməẋ isdiyəndə Əhməd icazə isdiyir. Beş dayqalığına icazə verillər. O, tez dəryənin qırağına qaçır. Paççahın oğlu da sınıxa-sınıxa xəlvətdiẋlərnən munun dalınan gedif onu pusur. Əhməd bayışsını çağırır kin: — Ay bajı, məni kəsillər. Bayışsı deyir: — Nağayrım, ay bajın ölsün, laxa balığın qarnında, Şah Abbas da qoynumda. Nə̃ləcim var. Paççahın oğlu munu eşidif, Zeynavı çıxartdırır. Əmr verir kin, keçəl qıza cəza verin. Keçəl qızı bir xam qatırın irpiməyinə bir örkənnən bərk-bərk sarıyıllar ve munnan sõra qatırı ülküdüllər. Keçəl qız cəhənnəmə vasil olur. Təzdənnən paççahın oğlu özünə toy vurdurur. Oğluna da ad qoyullar[29]. |
Biri var imiş, biri yox imiş, bir kişi, bir arvad var imiş. Bunların Zeynəb adlı bir qızı, Əhməd adlı da bir oğlu var imiş. Bir gün kişi axşam yeməyinə ət alır. Əti pişik yeyir. Arvad döşünün birini kəsir axşama bişirir. Axşam əti yeyəndə görürlər ət çox şirindir. Kişi arvadınnan gücnən ətin niyə şirin olduğunu öyrənir. Arvad əti pişik yediyini deyib, döşünü kəsib bişirdiyini söyləyib. Kişi deyir ki: — Onda gəl uşaqlarmızı kəsək yeyək. Zeynəb bunu eşidib qardaşı ilə qaçıllar. Yolda Əhməd susuzluqdan yanır, arxdan su içmək isdəyir. Bacısı deyir: — İçsən qoyun olarsan.
Belə-belə üç-dörd arx keçillər. Gədə susuyub axırıncı arxdan su içir. Bircə qırıq anarı gedən kimi, həmən an cüyür olur. Gedib bir çinara rast gəlirlər. Qız çinara deyir: — Əyil, çinarım əyil, sənə çətin işim düşübdür. Çinar əyilir, bacı-qardaş oraya çıxıllar. Əhməd cüyür ola-ola hər gün ov ovlayırdı. Yenə bir gün o, ov etmişdi. Padişahın oğlu atını sulamağa gələndə çinarın başında gün tək işıldayan Zeynəbi görüb ona gözü düşdü. Amma ağaca çıxa bilmədi. Ələci kəsilib vardı getdi. Bir hiyləgar qadın tapıf qızı gətirməyi ona tapşırdı. Qadın dedi ki: — Mən gətirməyəcən, amma odunçu yolla, ağacı kəssin. Bu hiylə baş tutmadı. Bunnan sonra qadın ağacın dibinə qazan aparıb altında üç-dörd tısbağa qoydu. Tısbağalar qaçanda qız ağacdan düşüb qazanın altına daş qoydu. Bunu pusan padişahın oğlu qızı atın tərkinə çəkib apardı. Cüyür Əhməd gələndə görür kü, bacısı yoxdur. Ələcsiz qalıb bacısını axdarıb tapdı. Bunnan sonra bacısının yanında yaşayır. Bir gün qaravaşı Fatma ilə paltar yumağa gedir. Fatma itələyib Zeynəbi dərəyə salır. Özü də onun paltarını geyinib evə qayıdır. Gecə padişahın oğlu ilə yatır. Zeynəb həmişə saçlarını oğlanın başının altına qoyurmuş, amma bu gecə oğlan görür kü, qız saçlarını onun altına qoymayıb. Oğlan deyir ki: — Bu gecə saçlarını niyə başımın altına qoymadın. Keçəl qız bicliyi ilə islaqdır deyir. Sabah gecdən Fatma özünü xəstəliyə vurub deyir ki, mənə cüyür əti olmasa, ölərəm. Canımın canı çıxsın, qardaşımı kəsin yeyim. Camaat Əhmədi kəsmək isdəyəndə Əhməd icazə isdəyir. Beş dəqiqəliyinə icazə verillər. O, tez dərənin qırağına qaçır. Padişahın oğlu da sınıxa-sınıxa xəlvətcə bunun dalınnan gedib onu pusur. Əhməd bacısını çağırır ki: — Ay bacı, məni kəsillər. Bacısı deyir: — Nə edim, ay bacın ölsün, naqqabalığın qarnında, Şah Abbas da qoynumda. Nə əlacım var. Padişahın oğlu bunu eşidib, Zeynəbi çıxartdırır. Əmr verir ki, keçəl qıza cəza verin. Keçəl qızı bir xam qatırın irpiməyinə bir örkənnən bərk-bərk sarıyıllar ve bunnan sonra qatırı ürküdürllər. Keçəl qız cəhənnəmə vasil olur. Yenidən padişahın oğlu özünə toy edir. Oğluna da ad qoyullar. |
Известные носителиПравить
- Ашуг Хусейн Шамкирли (1811—1891) — ашуг и поэт XIX века.
- Яхья-бек Дильгам (1830—1865) — ашуг и поэт XIX века.
- Мухаммед Джафар Мискин (род. XIX) — поэт и сатирик XIX века.
- Гачаг Гюлсюм (1861—1962) — гачаг, народная героиня.
- Ашуг Гасым (1867—1919) — ашуг и поэт XIX века.
- Хаджи Молла Ахмед Нурузаде (1881—1930) — член фракции «Ахрар» парламента Азербайджанской Демократической Республики, борец против советской оккупации Азербайджана.
- Ахмед Джавад (1892—1937) — поэт, писатель, переводчик, журналист, автор гимна Азербайджана. Один из передовых представителей романтизма и реализма в азербайджанской литературе в 1920-1930-х годах.
- Вели Хулуфлу (1894—1937) — писатель, литературовед, востоковед, фольклорист, филолог, тюрколог, лингвист, публицист, профессор (1931), член Союза писателей с 1934 года.
- Гюльхар Гасанова (1918—2005) — оперная певица (сопрано), народная артистка Азербайджанской ССР (1982).
- Рустам Алиев (1929—1994) — известный востоковед, доктор филологических наук, профессор, заслуженный деятель науки, почетный доктор Гарвардского университета.
- Фарман Салманов (1931—2007) — геолог-нефтяник, один из первооткрывателей сибирской нефти, первый заместитель министра геологии СССР (1987—1991), доктор геолого-минералогических наук, Герой Социалистического Труда (1966), Заслуженный геолог РСФСР (1988), член-корреспондент РАН (1991).
- Гариб Муршудов (род. 1962) — профессор лаборатории структурной биологии химического факультета Йоркского университета Великобритании. Заслуженный деятель науки Азербайджана.
ПримечанияПравить
- ↑ Teymurlu, 2017, с. 18.
- ↑ 1 2 Керимов, 1966, с. 195.
- ↑ 1 2 3 Керимов, 1966, с. 196.
- ↑ 1 2 3 Керимов, 1966, с. 197.
- ↑ Teymurlu, 2017, с. 23.
- ↑ Teymurlu, 2017, с. 98.
- ↑ Рагимов М. Ш. «Дивану лугат-ит-тюрк» Махмуда Кашгари и древнетюркские элементы в диалектах и говорах азербайджанского языка (рус.) // Советская тюркология. — Б., 1972. — № 1. — С. 79.
- ↑ Рагимов М. Ш. «Дивану лугат-ит-тюрк» Махмуда Кашгари и древнетюркские элементы в диалектах и говорах азербайджанского языка (рус.) // Советская тюркология. — Б., 1972. — № 1. — С. 82.
- ↑ Teymurlu, 2017, с. 12.
- ↑ Teymurlu, 2017, с. 28.
- ↑ Teymurlu, 2017, с. 36.
- ↑ Teymurlu, 2017, с. 49.
- ↑ Teymurlu, 2017, с. 55.
- ↑ Teymurlu, 2017, с. 63.
- ↑ Teymurlu, 2017, с. 66.
- ↑ Teymurlu, 2017, с. 70.
- ↑ Teymurlu, 2017, с. 82.
- ↑ Teymurlu, 2017, с. 90.
- ↑ Teymurlu, 2017, с. 93.
- ↑ Teymurlu, 2017, с. 95.
- ↑ Teymurlu, 2017, с. 99.
- ↑ Teymurlu, 2017, с. 104.
- ↑ Teymurlu, 2017, с. 108.
- ↑ Teymurlu, 2017, с. 109.
- ↑ Ахмедов Т. М. Некоторые древнетюркские слова в татском языке (рус.) // Советская тюркология. — Б., 1971. — № 6. — С. 71.
- ↑ Мамедов Н. Х. Отражение древнетюркских лексических элементов в талышском языке (рус.) // Советская тюркология. — Б., 1980. — № 3. — С. 60.
- ↑ Джавадова М. Н. Непроизводные глаголы в письменных памятниках азербайджанского языка (рус.) // Советская тюркология. — Б., 1981. — № 1. — С. 81.
- ↑ Джавадова М. Н. Непроизводные глаголы в письменных памятниках азербайджанского языка (рус.) // Советская тюркология. — Б., 1981. — № 1. — С. 83.
- ↑ Mətnlər, səh. 381—382 // Azərbaycan dialektologiyasının əsasları: Ali məktəblər üçün dərs vəsaiti. Müəllif: Məmmədağa Şirəliyev. Bakı: «Marif», 1967, 424 səh. — Təkrar nəşr. Buraxılışa məsul: Əziz Güləliyev. Bakı: «Şərq-Qərb», 2008, 416 səh. ISBN 9789952341836
ЛитератураПравить
- Teymurlu Z. M. Azərbaycan dilinin dialekt leksikası (азерб.) / Əzizov E. İ.. — B.: Bakı Mühəndislik Universiteti, 2017. — 122 с.
- Керимов Р. А. Настоящее время в говорах Шамхорского района (рус.) // Вопросы диалектологии тюркских языков. — Б., 1966. — Т. IV. — С. 195—197.